IDEOLOGIA. Należy odróżnić potoczne i marksistowskie znaczenie nazwy ideologia. W potocznym znaczeniu używamy tego słowa, gdy mówimy np. o ideologii oświecenia, hitlerowskiej albo komunistycznej. W tym znaczeniu ideologia jest szczególnym rodzajem światopoglądu, zawierającym, obok odpowiedzi na pytania metafizyczne, egzystencjalne i moralne, także dwa inne składniki, które znajdujemy tylko w ideologiach.

Tymi składnikami są, po pierwsze, pewna teoria historiozoficzna, tłumacząca rolę danej grupy ludzkiej (narodu, klasy itd.) w dziejach ludzkości, a po drugie, recepta na zbawienie ludzkości. Rozpowszechnione są dwa zabobony związane z ideologią w tym potocznym słowa znaczeniu.

Jeden z nich wynika z pomieszania pojęć i polega na zaliczaniu każdego światopoglądu do ideologii. W tym wypadku np. religia byłaby ideologią. Jest to zabobon, bo autentyczna religia nie zawiera żadnej recepty na poprawienie losu ludzkości, ale zwykle tylko przykazania, których zachowanie ma prowadzić do zbawienia osobistego wierzących. Robienie z religii ideologii jest zabobonem także z tego względu, że religia obejmuje także składniki obce ideologii jako takiej (w szczególności postawę wobec numenu).

Inny zabobon idzie jeszcze dalej i nazywa każdy pogląd, nawet najlepiej naukowo uzasadniony, ideologią. Niektórzy filozofowie idą pod tym względem tak daleko, że nawet logikę i matematykę uważają za ideologię. Ten zabobon oparty jest na sceptycyzmie. Że to jest zabobon widać jasno, gdy się zważy na sposób, w jaki jego zwolennicy starają się uzasadnić to mniemanie. Wychodzą mianowicie ze stwierdzenia czegoś, co jest faktem, to znaczy, że człowiek bardzo często jest powodowany w swoich sądach ideologią, zwłaszcza gdy chodzi o poglądy polityczne itp., ale następnie uogólniają ten fakt, przenosząc ideologiczny charakter nawet na nauki ścisłe. Otóż wiadomo, że wszyscy ludzie przytomni i dostatecznie znający sprawę zawsze uznawali np. te same prawa matematyki elementarnej, niezależnie od najróżnorodniejszych światopoglądów, do których się przyznawali.

2. Ideologia w marksistowskim słowa znaczeniu to tyle, co cała treść duchowego życia grupy ludzkiej, a więc jej religia, sztuka, poglądy polityczne, nauki humanistyczne i filozofia. Ideologia ma być tak zwaną nadbudową określonych stosunków produkcji, tj. ich duchowym obrazem, a równocześnie bronią w walce. A ponieważ każdy typ stosunków produkcji jest według Marksa przyporządkowany do pewnej klasy, ideologia jest zawsze wyrazem myśli i bronią tej klasy. Stąd ideologia głosi zawsze jako prawdę wszystko, co jest pożyteczne dla danej klasy, a odrzuca jako fałsz wszystko, co mogłoby jej szkodzić. Tak na przykład ideologia komunistyczna, która jest ideologią klasy proletariackiej, głosi jako prawdę, że robotnicy w Szwajcarii przymierają głodem, bo to jest pożyteczne w walce tzw. proletariatu, tj. partii komunistycznej. Odrzuca natomiast twierdzenie, że płace robotników szwajcarskich należą do najwyższych w świecie, że praktycznie każda rodzina robotnicza w tym kraju posiada samochód itd., bo to jest dla tejże partii szkodliwe. Te twierdzenia zawierają co najmniej dwa zabobony. Z jednej strony sprowadzają wszystko w tej dziedzinie do interesów klasy, co jest oczywistą nieprawdą, jako że poglądy ludzkie ulegają bardzo silnym wpływom także innych czynników, zwłaszcza narodowych, religijnych itp. Z drugiej strony teoria Marksa jest typowym relatywizmem, tj. odmianą sceptycyzmu. Jest też, jak wszystkie sceptycyzmy, obciążona trudnościami wewnętrznymi: podaje się sama np. za ideologię, a równocześnie twierdzi, że jest bezwzględnie prawdziwa.

Patrz: relatywizm, religia, sceptycyzm, światopogląd.