OŚWIECENIE. Ruch kulturowy mający na celu zastąpienie autorytetu religijnego względnie politycznego przez tzw. rozum. Istotna dla oświecenia jest wiara w konieczny postęp ludzkości ku “światłu” i wszelkiemu dobru, a to dzięki wszystko wyjaśniającej nauce. Łączy się z tym racjonalizm, przekonanie, że nie ma zagadnień niedostępnych dla nauki, że ona i ona sama jest dobroczynną siłą, warunkującą postęp ludzkości. Oświecenie, które było podstawową wiarą inteligentów europejskich XIX wieku, jest dziś uważane przez ludzi kulturalnych za zabobon, jako że: 1. nic nie jest mniej pewne niż rzekomy postęp ludzkości, 2. pewnym jest natomiast, że wiele dziedzin jest dla nauki niedostępnych, 3. sama nauka, zamiast obiecanego postępu, przyniosła często nieszczęścia (bomba nuklearna). Ale ten zabobon jest ciągle rozpowszechniony w zacofanych masach i jest w dodatku szerzony przez partie komunistyczne całego świata - pozostaje więc groźnym zabobonem.

Różnica między oświeceniem a pozytywizmem polega na tym, że oświecenie uznaje także rolę filozofii, podczas gdy pozytywizm utożsamia tzw. rozum z metodą nauk przyrodniczych, a więc zawiera scjentyzm.

Przyczyny powstania oświecenia, a zwłaszcza jego składnika, wiary w postęp, nie są jeszcze całkowicie wyjaśnione. Pewną rolę odegrało jednak niewątpliwie nadużywanie autorytetu, zwłaszcza ze strony przedstawicieli religii, którzy zaczęli wyrokować o sprawach należących do dziedziny nauki, choć przedmiotem religii są sprawy pozaświatowe (egzystencjalne, metafizyczne itd.). Tym tłumaczy się po części wrogie stanowisko oświecenia wobec religii.

Patrz: postęp, racjonalizm, scjentyzm.